Trần Quý Cáp là một trong những nhân vật tiên phong của phong trào Duy Tân vào đầu thế kỷ XX. Ông nổi tiếng là một nhà lãnh đạo xuất sắc trong việc thúc đẩy tân học và cổ vũ dân quyền. Phan Chu Trinh đã tôn vinh ông là “Lãnh tụ trong làng tân học”. Cái chết của ông ở tuổi 38 đã để lại một dấu ấn sâu sắc trong lòng hậu thế.
Giới thiệu về cuộc đời Trần Quý Cáp
Trần Quý Cáp, tên thật là Nghị, sau đổi thành Quý Cáp, tự Dã Hàng, Thích Phu, sinh năm Canh Ngọ (1870) tại làng Bất Nhị, nay thuộc xã Điện Phước, huyện Điện Bàn, tỉnh Quảng Nam. Ông xuất thân từ một gia đình nông dân, nhưng từ nhỏ đã nổi tiếng thông minh và xuất sắc trong học tập. Trong thời gian học tại trường Đốc, ông là một trong sáu người học giỏi nhất, cùng với những tên tuổi lớn như Phạm Liệu, Nguyễn Đình Hiến, Phan Châu Trinh, Huỳnh Thúc Kháng, và Phan Quang.
Thành Tựu Học Vấn Và Sự Nghiệp Trần Quý Cáp
Năm Giáp Thìn (1904), Trần Quý Cáp tham gia kỳ thi Hội và thi Đình, đạt thành tích xuất sắc khi vượt qua cả hai vị hoàng giáp là Đặng Văn Thụy và Huỳnh Thúc Kháng, đỗ nhất giáp đồng tiến sĩ. Tuy nhiên, thay vì theo đuổi con đường quan chức, ông quyết định sử dụng kiến thức của mình để nâng cao dân trí và thúc đẩy cải cách xã hội. Ông đã giác ngộ chủ thuyết Duy tân và trở thành một nhà cách mạng nhiệt huyết, dù bị một số người cho là phát cuồng.
Hoạt Động Cách Mạng Trần Quý Cáp
Năm 1905, Trần Quý Cáp cùng Phan Châu Trinh và Huỳnh Thúc Kháng thực hiện chuyến “Nam du” qua các tỉnh duyên hải miền Trung để khảo sát tình hình thực tế. Tại Bình Định, ba ông đã sáng tác bài thơ “Chí thành thông thánh” và bài phú “Lương Sơn danh ngọc” để phê phán lối học từ chương và chính sách ngu dân của chính quyền đương thời, gây tiếng vang lớn trong giới nho sinh.
Chí thành thông thánh
Thế sự hồi đầu dĩ nhất không,
Giang sơn vô lệ khấp anh hùng.
Vạn dân nô lệ cường quyền hạ,
Bát cổ văn chương thuỵ mộng trung.
Trường thử bách niên cam thoá mạ,
Cánh tri hà nhật xuất lao lung?
Chư quân vị tất vô tâm huyết,
Thí hướng tư văn khán nhất thông.
Dịch nghĩa
Việc đời nhìn lại thấy chẳng còn gì,
Sông núi không còn nước mắt để khóc các bậc anh hùng.
Muôn dân làm tôi tớ dưới ách cường quyền,
Nhiều người đang ngủ mê trong giấc mộng văn chương bát cổ.
Suốt cả trăm năm chịu người mắng nhiếc,
Lại biết ngày nào mới thoát cũi sổ lồng?
Các anh chưa hẳn là người không tâm huyết,
Thử lấy thơ này mà xem từ đầu đến cuối.
Đóng Góp Cho Giáo Dục của Trần Quý Cáp
Năm 1906, Trần Quý Cáp được bổ nhiệm làm giáo thọ phủ Thăng Bình. Ông đã mời những người biết chữ Quốc ngữ và chữ Tây về giảng dạy, từ đó lan tỏa phong trào học tập mới trong tỉnh. Các trường như Diên Phong, Phú Lâm, Phước Bình nhanh chóng áp dụng phương pháp giảng dạy này.
Nhớ về Trần Quý Cáp là nhớ đến phong trào Duy Tân đầu thế kỷ XX. Ông chủ trương cứu nguy dân tộc bằng cách duy tân, khai thông dân trí, đề xướng dân quyền và cải cách xã hội, đặc biệt là đổi mới giáo dục. Các trường duy tân do ông và đồng chí xây dựng không chỉ dạy khoa học, lịch sử, địa lý mà còn âm nhạc và thể chất. Học sinh được khuyến khích diễn thuyết và tham gia các hoạt động xã hội, phê phán hủ tục và mê tín dị đoan. Tư tưởng cải cách giáo dục của Trần Quý Cáp không chỉ có giá trị trong thế kỷ XX mà còn mang tính thực tiễn trong bối cảnh hiện nay.
Cuộc Đời Và Sự Hy Sinh Trần Quý Cáp
Nhận thấy nguy cơ từ hoạt động của Trần Quý Cáp, thực dân Pháp và chính quyền Nam triều đã chuyển ông đến Ninh Hòa (Khánh Hòa). Năm 1908, sau khi ông đến Ninh Hòa, cuộc biểu tình chống thuế cự sưu bùng nổ tại huyện Đại Lộc (Quảng Nam). Trước phong trào đấu tranh sôi sục, quan chức Khánh Hòa đã bắt giam và kết án ông với tội danh “đại phản nghịch”.
Đã bị thực dân Pháp bắt giam và xử chém không qua xét xử tại Diên Khánh vào ngày 15-6-1908. Cái chết của ông gây xúc động mạnh mẽ trong nhân dân cả nước. Mặc dù bị đe dọa, người dân Diên Khánh vẫn bí mật chôn cất và chăm sóc phần mộ của ông. Vài năm sau, hài cốt ông được chuyển về quê nhà ở làng Bất Nhị, xã Điện Phước, Quảng Nam.
Ghé thăm Hậu duệ gia đình Trần Quý Cáp
Một ngày cuối năm, Khi đến thăm ông Trần Văn Mỹ, cháu nội của chí sĩ Trần Quý Cáp. Căn nhà nhỏ của ông nằm tại tầng 1 Chung cư B, chợ Đầm, TP. Nha Trang, mang vẻ đơn sơ, giản dị. Ngày đến cũng là ngày giỗ mẹ ông Mỹ, bà Khúc Thị Nam, vợ đầu của ông Trần Thuyên – con trai duy nhất của Trần Quý Cáp.
Ông Trần Văn Mỹ, năm nay 81 tuổi, dù đi lại khó khăn và thính giác giảm sút, nhưng vẫn minh mẫn. Ông kể rằng mẹ ông mất khi ông mới 11 tháng tuổi. Gia đình ông có bốn người con, hai anh trai đã mất, chỉ còn lại ông và chị gái. Khi ông khoảng 3, 4 tuổi, cha ông tái hôn và ông có thêm năm người em, hiện sống ở Đà Nẵng.
Gia đình vẫn thường xuyên liên lạc và chăm sóc lăng mộ của ông nội rất chu đáo. Trên bàn thờ nhà ông Mỹ, di ảnh của bà nội và cha mẹ ông được chụp rõ nét, riêng ảnh ông nội Trần Quý Cáp là một bức họa chân dung. Ông Mỹ giải thích rằng do các tài liệu và hình ảnh của ông nội bị tiêu hủy để tránh liên lụy, nên cha ông đã nhờ họa sĩ vẽ lại chân dung từ hình ảnh của cha và các anh em.
Anh Trần Lê Minh, con trai ông Trần Văn Mỹ, chia sẻ: “Gia đình chúng tôi rất tự hào là hậu duệ của cụ Trần Quý Cáp. Cha tôi thường kể về ông nội và ông cố, nhắc nhở con cháu phải sống xứng đáng với truyền thống gia đình.” Trước đây, gia đình anh sống ở Tam Kỳ, Quảng Nam, nơi ông nội anh được gọi là ông đốc Thuyên, nổi tiếng với nghề dạy học và giỏi tiếng Pháp. Cha anh nổi tiếng với nghề sửa radio, tivi, chụp ảnh. Do hoàn cảnh kinh tế khó khăn, gia đình có sự xáo trộn, ông nội ở lại Tam Kỳ, còn cha anh đưa gia đình vào Nha Trang sinh sống và chăm lo đền thờ Trần Quý Cáp.
Đường Trần Quý Cáp ở Nha Trang
Để ghi nhớ công lao của Trần Quý Cáp, nhiều trường học và tuyến đường mang tên ông đã được đặt trên khắp cả nước, trong đó có Đường Trần Quý Cáp. Năm 1970, Trung Liệt Điện, hay đền thờ Trần Quý Cáp, được xây dựng tại nơi ông hy sinh. Năm 1991, di tích này được công nhận là Di tích lịch sử Quốc gia. Ngày 17-5 âm lịch hàng năm, người dân Khánh Hòa đến thắp hương tại đền thờ Trần Quý Cáp, thể hiện lòng kính trọng và biết ơn sâu sắc đối với vị danh nhân đã anh dũng hy sinh.
Đường Trần Quý Cáp ở Đà Nẵng
Cuộc đời Trần Quý Cáp đã để lại dấu ấn sâu đậm trong lịch sử Việt Nam. Để ghi nhận những đóng góp của ông, chính quyền thành phố Đà Nẵng đã đặt tên một con đường dài 460m, rộng 7m, nối từ đường Bạch Đằng đến đường Đống Đa thuộc quận Hải Châu, mang tên Trần Quý Cáp. Cuộc đời Trần Quý Cáp là tấm gương sáng về lòng yêu nước và tinh thần cách mạng, mãi mãi được người đời sau kính trọng và tưởng nhớ.
Xem thêm: Tháp Bà Ponagar Nha Trang
